Wat doet een stad met het gegeven dat binnen haar grenzen een wereldberoemde en invloedrijke kunststroming is ontstaan? In het geval van Tilburg: Tot nu toe niks. Bij het station hangt een onzichtbaar teken en enkele jaren geleden organiseerde museum de Pont een tentoonstelling. Dat is alles. Uit de hoge hoeden van opeenvolgende bestuurders kwamen de afgelopen jaren talloze ideeën voor prestigeprojecten waarvan sommige werden gerealiseerd en andere niet. Maar tot nu toe was iedereen ziende blind en zag men niet wat er in Tilburg al wás: Cultuurhistorische wortels van wereldfaam. Want: Tilburg is de geboorteplaats van de kunstbeweging de Stijl.
De Stijl, dat is Mondriaan. En de Rietveld-stoel. De Stijl, dat zijn ook Bart van der Leck, J. J. P. Oud, Vilmos Huszar, El Lissitsky, Jean Arp. De Stijl, dat zijn de primaire kleuren rood, geel en blauw samen met wit, zwart, grijs, en horizontale en verticale lijnen. De Stijl is overal: gordijnen, meubelen, vloerkleden en verpakkingen vertonen vormen van De Stijl en gebruiken beelden die kunstenaars tientallen jaren geleden hebben uitgedacht. Architectuur in de hele wereld borduurt voort op De Stijl. De Stijl heeft voor een belangrijk deel het uiterlijk van de wereld van nu bepaald. Veel van wat ons vandaag de dag vertrouwd en vanzelfsprekend lijkt, komt voort uit de ideeën en gedachten van enkele kunstenaars die in Tilburg begonnen met nadenken!
Antony Kok was vanaf 1908 chef-commies bij de Staatsspoorwegen in Tilburg. In Tilburg woonde hij de eerste tien jaar in de Tuinstraat, in een kamer boven slagerij De Brouwer. Hij verhuisde daarna nog vier maal binnen Tilburg. In oktober 1914 werd Kok door Maurits Manheim, kantoorbediende bij wolstoffenfabriek Elias, voorgesteld aan de uit Amsterdam afkomstige schrijver en schilder Theo van Doesburg die tijdens de mobilisatie op de Regte Heide ten zuiden van Tilburg was gelegerd. Een jaar later organiseerden zij samen tweemaal een soirée intime in café Jansen tegenover het station (nu hotel Central). Kok speelde er piano en Van Doesburg droeg gedichten voor. Het was ook dat jaar dat Kok onder invloed van van Doesburg voor het eerst experimenteerde met de klankpoëzie, als een van de eersten in Nederland.
In dezelfde periode ontstonden plannen voor een eigen tijdschrift. Op die manier wilden Kok en Van Doesburg hun opvattingen over de moderne literatuur en beeldende kunst ventileren. Het tijdschrift kwam er onder de naam De Stijl; het eerste nummer verscheen in oktober 1917. Tot de oprichters van het tijdschrift behoorden naast Kok en Van Doesburg ook de schilders Bart van der Leck, Vilmos Huszàr en Piet Mondriaan en de architecten J.J.P. Oud en Jan Wils. In november 1918 schreven Kok en van Doesburg samen met deze kunstenaars het Eerste Manifest van De Stijl.
Hun doel was een universele beeldtaal creëren die gebaseerd was op de wetten van het universum: De totale harmonie. De Stijl was een zoektocht naar de essentie van de schilderkunst, gecombineerd met het idee dat de mensheid innerlijk verbeterd zou kunnen worden door een goed vormgegeven leefomgeving voor hem te scheppen. Het universele karakter zou regionale en nationale verschillen opheffen. De kunstenaars dachten op deze wijze bij te dragen aan de wereldvrede. Ze waren dus van mening dat kunst de maatschappij kon veranderen.
De Stijl is mijn favoriete kunststroming. Ik vind de gedachte erachter geweldig en de visuele vormen ervan raken me in het diepste van mijn wezen. Omdat ze zo overduidelijk die harmonie zoeken en zelfs vinden. Ook Johan (van den Hout, voormalig SP-fractievoorzitter in Tilburg, voormalig wethouder en SP-lijsttrekker) bleek een groot fan van De Stijl. Waar we wonderlijk genoeg pas na jaren van samenwerken achterkwamen. Bijna 100 jaar na het begin van De Stijl in Tilburg borduurden we voort op het idee om in de te herontwikkelen Spoorzone (de werkplek van Antony Kok) De Stijl te laten herrijzen. Niet als incidentele tentoonstelling of met een standbeeld of plaquette of zo. Nee, de architectuur en stedenbouw zouden echt de ideeën en beeldtaal van de Stijl moeten laten zien en erop voortborduren. In combinatie met het behoud van het industriële erfgoed van de Spoorwegen en dat van hun arbeiders zou dat een spectaculaire Spoorzone opleveren met internationale aantrekkingskracht.
Wat zou het mooi zijn als in oktober 2014 -de 100e verjaardag van de ontmoeting tussen Kok en van Doesburg- De Stijl in de Spoorzone zichtbaar zou zijn. En als we weer drie jaar later –oktober 2018 dus- de 100e verjaardag van het tijdschrift De Stijl zouden kunnen vieren in de Spoorzone, in een De Stijlgebouw, gelegen in een De Stijlwijk. Tilburg als beeldbepaler van de wereld…
Veerle Slegers
Fractievoorzitter SP Tilburg en lid Provinciale Staten van Brabant voor de SP
Reacties
Eén reactie op “Van Doesburg, De Stijl en de Tilburgse Spoorzone”
Beste Veerle,
Tijdens mijn zoektocht op internet naar materiaal voor een Muziektheaterstuk met als onderwerp “De Grote Oorlog” kwam ik jou tegen. Via de site http://www.wfanederland.nl kwam ik terecht bij het gedicht “Oorlog” van Theo van Doesburg . Het gedicht dat alleen in handschrift bestaat, is geschreven in augustus 1914 vlak voordat Theo van Doesburg in een mentale crisis belandde. Omdat ik voor het muziektheaterstuk gebruik maak van diverse dichters die tijdens deze oorlog als soldaat aan het front hebben gevochten leek het mij een goed idee om ook dit gedicht te gebruiken, ook al heeft Theo niet actief als soldaat aan het front gevochten. Mijn bedoeling van dit stuk is om het in 2014 uit te voeren ter gelegenheid van het feit dat het 100 jaar geleden is dat “De Grote Oorlog “ los barstte. Als ik het goed heb begrepen zou jij het interessant vinden om ter gelegenheid van de 100e verjaardag van de ontmoeting van Theo van Doesburg en Antony Kok iets te doen in de te herontwikkelen Spoorzone . Misschien is het een goed idee om deze twee feiten te combineren.
Tijdens de manifestatie “Tilburg Absurdistan” in Hotel Central heb ik als componist een bescheiden bijdrage geleverd door muziek te maken voor een pianola. Tijdens deze manifestatie werd natuurlijk ook verwezen naar De Stijl en de oprichters daarvan.
Omdat het werk van Kok en van Doesburg ook Da-da stijlkenmerken heeft en de dichters die ik had uitgekozen ook in die periode hun gedichten schreven past dit allemaal mooi in elkaar.
Ik zou het erg op prijs stellen om over dit onderwerp met jou van gedachte te wisselen.
Met vriendelijk groet,
Frans Kerkhofs.