Het miskennen van het belang van sociale relaties lijkt mede de oorzaak van het ontstaan van de economische crisis. De Tilburgse theoloog Erik Borgman sprak onlangs tijdens het symposium ‘waarden in de economie’, dat aan de Opening van het academisch jaar in Tilburg voorafging, over economie als sociale praktijk bij uitstek.
Hij stelde dat de crisis niet vooral veroorzaakt is door hebzucht, maar doordat men niet langer besefte dat de economie een sociale praktijk is, waarin prijzen uitdrukkingen zijn van een relatie. "Economie is dus niet een vorm van abstracte rationaliteit, maar een gestalte van relationaliteit", aldus Borgman. Ook Herman Wijf¬fels pleitte er in dat kader voor dat het relationele aspect ook binnen de economische wetenschap langzaamaan meer aandacht moet krijgen. De Utrechtse econoom Piet Keizer bekritiseerde al eerder dat economi-sche modellen relaties tussen mensen als louter economische relaties beschouwen en morele overwegingen nauwelijks een rol laten spelen (Me Judice, oktober 2008). De werkelijkheid heeft inmiddels laten zien dat deze abstractie niet vol te houden is en faalt. Managers, bankiers, bestuur¬ders van beleggingsfondsen, allemaal opereren ze ook als sociale wezens. Het is tijd voor een meer realistische economie.
Voorbij Harry Potter, back to reality
Kees Koedijk, decaan van de Tilburgse economische faculteit, gaat in de lijn van Keizer verder. Hij pleit voor een herstel van het contact met de realiteit, de praktijk en de samenleving: "Economen hebben het in de aan¬loop naar de kredietcrisis niet goed gedaan. Ze hebben het contact met de realiteit verloren, de mens in de economie verwaarloosd en te lang gedacht dat economie een exacte wetenschap was in plaats van een sociale wetenschap." (Me Judice, juni 2009). Daartoe is behoefte aan meer interdisciplinariteit, historisch besef en ethische aspecten in de vorming van economen. Terug naar de realiteit en naar normale verhoudingen. De wereld van de markteconomie was geworden tot een magische wereld, zonder werkelijkheidsgrenzen. Harry Potter was de held, zijn optreden overtuigde een hele generatie om de tovenaar in zichzelf te ontdekken. En toveren wil zeggen, de grenzen opzoeken van het magische, de verhouding van oorzaak en werking verduisteren. Economisch gezegd betekent dit dat de beloning in geen verhouding meer staat tot de prestatie. Men had de keus: Veertig uur hard werken voor een normaal salaris, of boven de werkelijkheid uitstijgen en door een paar uur magisch werk in de financiële wereld tot de zeer rijken behoren. Toverachtige constructies op financieel gebied lijken voorbij. Men heeft behoefte aan investeringen in blijvende waarden zoals meubels die het steeds abstracter geworden geld weer tastbaar en ervaarbaar maken, of in fondsen van regionale firma’s met doelen van ecologische of sociale aard. Morele kwaliteit is geboden.