In de economie zijn prijzen uitdrukkingen van relatie
Voorafgaand aan de Opening van het Academisch Jaar van de Universiteit van Tilburg (UvT) op 3 september jl., waar minister-president Jan Peter Balkenende de openingsrede hield, vond in Tilburg een symposium plaats over ‘waarden in de economie’. Een forum met o.a. Herman Wijffels sprak er over de verhouding van economie en ethiek. Aan het eind van het symposium overhandigde journalist Tjerk de Reus zijn boek De Balans van Bovenberg. Economie en geloof in crisistijd aan premier Balkenende.
Economie als gestalte van relationaliteit
De Tilburgse theoloog Erik Borgman riep als eerste spreker op om de markteconomie opnieuw te doordenken. Ook daar, in de economie, gaat het volgens Borgman om het het goede leven, het gemeenschappelijk goede, het bonum commune. Het feit dat economen als Bovenberg de laatste tijd hun vak relativeren, laat voor Borgman zien dat economie niet door waarden en normen gestuurd moet worden, maar dat de economie door waarden en normen gestuurd wordt en deze altijd al belichaamt. Hij citeerde de mystica Catharina van Siena (1347-1380), die reeds inzag dat de markteconomie de mogelijkheid vergroot om gezamenlijk de wereld in te richten en het goede leven als gemeenschap vorm te geven. Waar ze dat doet functioneert ze zoals ze zou moeten functioneren: als een manier om het samenleven van mensen te organiseren en goed samenleven te bevorderen. Borgman verwees daarbij ook naar de jongste encycliek van de paus, waarin hij pleit voor vormen van ondernemen die de gevolgen voor samenleving en milieu meewegen. Ook het katholiek sociaal denken kan volgens Borgman inzicht geven in waardevolle economische verhoudingen, aangezien het er steeds op gericht is maatschappelijke organisatievormen ten volle te laten leven en ze bij te sturen als ze niet doen wat ze moeten doen: het opbouwen van de samenleving, het goede leven voor allen. Borgman waagde ten slotte de stelling dat de crisis niet met name veroorzaakt is door hebzucht, maar doordat men niet langer besefte dat de economie een sociale praktijk is, waarin prijzen uitdrukkingen zijn van een relatie. "Economie is dus niet een vorm van abstract rationaliteit maar een gestalte van relationaliteit", zo Borgman.
Een cultuur in crisis
Herman Wijffels begon zijn bijdrage met te stellen dat economie niet alleen als fenomeen maar ook als wetenschap verbonden is met en gedreven wordt door waarden, door vooringenomenheden. Deze waarden vertegenwoordigen in belangrijke mate onze cultuur. Wanneer de economie in crisis is, dan rijst de vraag of misschien ook de onderliggende waarden en daarmee onze cultuur in crisis zijn. Wijffels’ antwoord is een stellig ja: sommige van onze waarden, zoals het antropocentrisme en de smalsporige doelmatigheid zijn geperverteerd. We kunnen spreken van een crisis die niet alleen economisch, maar ook cultureel en ecologisch van aard is. We hebben de taak om een waardensysteem, een cultuur te ontwikkelen die het mogelijk maakt een einde te maken aan de overbelasting van onze schepping. Het streven naar een hogere kwaliteit van relaties, tussen mensen onderling en tussen mens en aarde ziet Wijffels daarbij als kerntaak. Wijffels riep de UvT in de lijn van haar Cobbenhagiaanse wortels op om een wetenschappelijk gefundeerde visie op waarden, instituties en beleid te onwikkelen, die dragend kunnen zijn voor een duurzame economie en samenleving.
Katholieke wortels
Balkenende sprak bij ontvangst van het boek zijn waardering uit voor Lans Bovenberg, die als wetenschapper zijn religieuze overtuiging op bijzondere wijze gestalte geeft. Gedurende het symposium bleek dat er voor de rol van de universiteit als een maatschappelijke en culturele factor van betekenis grote kansen openliggen. Kees Koedijk, decaan van de economische faculteit, gaf aan dat het hoog tijd was om in de geest van Cobbenhagen op een moderne wijze aan de Tilburgse economiefaculteit waarden in het onderwijs te brengen en het belang van de samenleving centraal te stellen. Het adagium back to basics, d.w.z. terug naar de katholieke wortels, was duidelijk hoorbaar. Bij economen blijkt in tijden van crisis een herbronning plaats te vinden.
Drs. Annemarie Hinten-Nooijen, Centrum voor Wetenschap en Levensbeschouwing
Dit artikel is geschreven voor rkkerk.nl